Χαιρετισμός Λ.Τ.Κατσέλη για την έκθεση της Όπυς Ζούνη
ΕΚΠΑ , Τετάρτη 8 Μαΐου
«Πρόθεση της να διαταράξει τη συμμετρία, γιατί χωρίς ένστικτο και φαντασία δεν μπορεί να υπάρξει τέχνη»
Γνώρισα την Όπυ στα πρώιμα εφηβικά μου χρόνια. Θυμάμαι ακόμα την εντύπωση που μου έκανε το πρώτο από τα έργα της που μου χάρισε. Το έχω ακόμα μπροστά στα μάτια μου: Οριζόντιες μαύρες γραμμές, ένα κόκκινο και ένα μπλε τετράγωνο ανάμεσα σε δύο πολύ-επίπεδες ασημένιες γωνίες. Καθώς το παρατηρώ σήμερα ξαφνιάζομαι γιατί ανακαλύπτω πολλά άλλα επίπεδα, πολλά άλλα ακανόνιστα σχήματα. Αποκαλύπτονται σιγά-σιγά σ’ όποιον θέλει να τα ανακαλύψει.
Όπως άλλωστε ήταν και η ίδια η Όπυ: σοβαρή, αγέρωχη και μάλλον απόμακρη για τους πολλούς , τρυφερή, γλυκιά και αφάνταστα δοτική για αυτούς που αγαπούσε και άφηνε να την πλησιάσουν.
Ανακάλυψα τη σημασία και το βάθος του έργου και της προσφοράς της πολύ πρόσφατα. Ίσως γιατί, μεγαλώνοντας, μέσα από το ταξίδι της ζωής μας, βλέπουμε τα ίδια πράγματα, τα ίδια τοπία, με διαφορετικά μάτια.
Και αυτό όταν γύρισα πριν λίγες εβδομάδες από το πρώτο μου ταξίδι στην Αίγυπτο. Ανακάλυψα εκεί τη δύναμη της ερήμου της Siwa. Μαγεύτηκα από την απεραντοσύνη του κίτρινου και τις σκιές του φωτός που δημιουργούσαν συνεχώς νέα σχήματα, σαν ανθρώπινα όντα, πάνω στους αμμόλοφους.
Και μετά, στην Κοιλάδα του Νείλου, ανακάλυψα τη συγκλονιστική δύναμη και τον πλούτο του Αιγυπτιακού πολιτισμού όπως αυτός αγκαλιάστηκε, στο διάβα των αιώνων, με τον Αρχαίο Ελληνικό πολιτισμό. Φτιάχτηκαν πυραμίδες και εμβληματικοί ναοί λατρείας για θεούς και ταφής για τους ηγεμόνες Φαραώ. Ναοί τεράστιοι, κίονες συμμετρικοί με μεγάλες πόρτες και αγάλματα. Διαδοχικοί πυλώνες, o ένας μετά τον άλλο οδηγούσαν τον απλό άνθρωπο ή τον ιερέα στα ενδότερα του ναού αλλά και στην αναζήτηση της υπαρξιακής του ανέλιξης. Ιερογλυφικές παραστάσεις εξυμνούν και σήμερα τη φύση και υπογραμμίζουν την αέναη αναγέννηση της καθώς και το αέναο ταξίδι της ψυχής του ανθρώπου που έρχεται στη γη, φεύγει και ξαναγυρίζει, αναζητώντας την πνευματική τελείωση του …
Με αυτές τις παραστάσεις γαλουχήθηκε η Όπυ Σαρπάκη Ζούνη στο κοσμοπολίτικο Κάιρο της εποχής, όπου γεννήθηκε το 1941 και πέρασε τα 21 πρώτα χρόνια της ζωής της. Αυτά τα πρώιμα οπτικά ερεθίσματα σφράγισαν την πορεία και το καλλιτεχνικό της έργο. Ξεκίνησε ζωγραφική στο εργαστήριο Zorian του Καϊρου την περίοδο 1959-62. Συνέχισε τις σπουδές της, την πενταετία 1963-68 στην Αθήνα στο εργαστήριο του Γιάννη Μόραλη. Στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών πέρα από τη ζωγραφική, ασχολήθηκε και με την κεραμική και τη σκηνογραφία.
Το έργο της είναι αναγνωρίσιμο από μακριά. Μέσα από γεωμετρικά σχήματα, διαστρωματώσεις και συμμετρίες, μελετά το φώς και τις αντανακλάσεις του πάνω στις επιφάνειες. Μιλώντας για τα πρώτα της σχέδια στο Κάϊρο φτιαγμένα με σινική μελάνι η μολύβι, εξομολογείται ότι για κείνη το ασπρόμαυρο είναι κατάληξη και όχι μόνο αρχή. «Πρέπει να κατέχεις το χρώμα», γράφει, «για να το αποδώσεις σε ασπρόμαυρο. Κυνηγάς να εκφράσεις το φως».
Η αναζήτηση του φωτός είναι κυρίαρχη στο έργο της –αισθητικά και μεταφυσικά. Υπογραμμίζει η ίδια : «Χρωματίζω τις επιφάνειες παρατηρώντας επίμονα το φώς και τη σκιά, τις αντιθέσεις: το μαύρο και το άσπρο ή το μαύρο και το κίτρινο»
Αφήνει τις σκιές να γράψουν τις επιφάνειες. Δημιουργεί ασπρόμαυρες και χρωματιστές ραβδώσεις. Ραβδώσεις που, όπως γίνεται με την άμμο της ερήμου, πότε αυξάνουν την εντύπωση του βάθους και πότε, ανάλογα με τη μαθηματική σειρά που ακολουθούν, δίνουν στην επίπεδη επιφάνεια την εντύπωση κάποιας καμπύλης.
Ανακαλύπτει και αξιοποιεί την ασύλληπτη δύναμη της συμμετρίας.
«H πρώτη μου επαφή με τη γεωμετρία», γράφει, «ήταν τα αραβουργήματα, που είναι ένα αφηρημένο παιχνίδι επαναλαμβανόμενων συμμετρικών γεωμετρικών μοτίβων, πλούσιο και ποικίλο, με έντονο μυστικισμό, καθώς και η ατμόσφαιρα art deco του κοσμοπολίτικου Καϊρου, που έζησα τα πρώτα εικοσιένα μου χρόνια. Συνάμα μελετώ τη γεωμετρία μέσα από την αιγυπτιακή και την αρχαία ελληνική τέχνη. Οι δύο αυτοί πολιτισμοί έχουν μια γεωμετρική δομή και σκέψη που τους χαρακτηρίζει…»
Οι συμμετρίες όμως δεν είναι σταθερές. «Στη φύση», επισημαίνει η Όπυ, «οι διαστρωματώσεις, οι συμμετρίες διαμορφώνονται, αλλάζουν και συσσωρεύονται με ακανόνιστο τρόπο και ρυθμό. Ο ρυθμός δημιουργεί μοιραίως επαναλήψεις. Οι επαναλήψεις δημιουργούν συμμετρίες. Αυτή τη διαδικασία σκέπτομαι ότι ακολουθεί και ο ερευνητής καλλιτέχνης. Έτσι κι εγώ ανακαλύπτω, υποστηρίζω επαναλήψεις μέσα από σχέδια και συνέχεια μέσα από το χρώμα»
Αυτό που ερεθίζει την Όπυ είναι η αταξία των συμμετριών, η ζωντάνια τους, οι απροσδόκητες μεταλλάξεις τους καθώς πέφτουν πάνω τους δέσμες φωτός. Οι κανόνες παύουν να υφίστανται παρά τις αυστηρές γεωμετρικές δομές.
«Η τέχνη , όπως και η φύση, θα πει η Όπυ, ξεφεύγει από τον κανόνα». Όταν η τέχνη αρχίζει να κωδικοποιείται, να επαναλαμβάνεται, χάνει όλο τον αυθορμητισμό της. Δεν μπορεί να ενταχθεί εύκολα στους νόμους της αυστηρής γεωμετρίας.
Το φώς και η φωτεινότητα κινητοποιούν τις αυστηρές δομές και δίνουν ζωή στα μεγάλα κενά και στις αυστηρές συμμετρίες της ζωής και της τέχνης. Σπάνε τα κουτάκια και απελευθερώνονται ζωογόνες δυνάμεις.
Ο πυλώνας στο έργο της Όπυς, τα μεγάλα ανοίγματα και οι γεμάτες χρώμα και κίνηση μεγάλες επιφάνειες ,ανοίγουν πόρτες και προσφέρουν διεξόδους. «Χώροι προοπτικοί, τεράστιοι, με ανοίγματα στη φύση. Χώροι του χθες ή του σήμερα;» αναρωτιέται. Από την άλλη μεριά, οι μεγάλες επιφάνειες όσο και οι επάλληλες κιονοστοιχίες προσδιορίζουν τον χώρο, τον σηματοδοτούν, δομώντας έτσι ένα περιβάλλον ασφάλειας. Η αέναη διαλεκτική αντίστιξη ή/και σύγκρουση μεταξύ ελευθερίας, διαίσθησης και συναισθήματος από την μια μεριά και λόγου, λογικής και ασφάλειας από την άλλη την απασχολεί ιδιαίτερα και αποτελεί κεντρικό ερέθισμα στο έργο της.
Η αναζήτηση ισορροπίας απεικονίζεται και στις πυραμίδες της καθώς συνιστούν γέφυρες μεταξύ ελευθερίας και ασφάλειας. Όπως σημειώνει η ίδια: «Οι πυραμίδες της Γκίζας, απέριττα σχήματα μέσα στην έρημο επιβάλλουν μια έντονη παρουσία στο απέραντο χαοτικό τοπίο. Αυτό το τρισδιάστατο μεγαλειώδες σχήμα το έχω βιωμένο από την παιδική μου ηλικία. Τα τρίγωνα, επιφανειακά στοιχεία της πυραμίδα, εμφανίζονται , έστω και οξυκόρυφα , από την αρχή σχεδόν ( 1970 ) στη δουλειά μου. Το 1997, για πρώτη φορά υλοποίησα μια σειρά έργων με πυραμίδες, το έργο «Πυραμίδα με Ουράνιο Τρίγωνο» αποτελεί ένα διάλογο Γής-ουρανού μέσω της πυραμίδας»
Έτσι, ενώ ο ιστός του σχεδίου της είναι συμμετρικός, επιδιώκει και πετυχαίνει με το φώς, τα ακανόνιστα σχήματα και τις εκρήξεις των χρωμάτων ένα νοητό ταξίδι, μέσα από ανοιχτές εσωτερικές στοές, που οδηγούν, για να χρησιμοποιήσω τα λόγια της, σε ονειρικούς φανταστικούς χώρους. Γι’ αυτό το λόγο, το έργο της Ζούνη δεν είναι καταθλιπτικό αλλά αισιόδοξο και απελευθερωτικό.
Όπως γράφει ο Pierre Restany στο άρθρο του «Ο αυτοέλεγχος της Όπυ Ζούνη μεταξύ συγκίνησης και λογικής» , «στο έργο της η Ζούνη απομακρύνει την απειλή με τη φωτεινότητα και τη διαύγεια των προοπτικών της. Η προοπτική της είναι συνδεδεμένη με αυτή τη σχεδόν τοτεμική δύναμη του πυλώνα. Ο πυλώνας αυτός αποτελεί, κατά κάποιο τρόπο, τη σφύζουσα και εξυψωτική δύναμη της ζωής , της κοσμικής ενέργειας που η ζωή παρασύρει μαζί της». Η κοσμική αυτή ενέργεια αποτελεί μια δύναμη ευαισθησίας που συγκρούεται μεν αλλά κατορθώνει να εξισορροπήσει τη δύναμη και τη θέληση των ορθολογικών κατασκευών. Υπάρχει πάντα το φώς, η προοπτική, η διέξοδος, η ανοικτή πόρτα.
Η καλλιτέχνης υποκλίνεται έμμεσα, με τον δικό της τρόπο και την τέχνη της στη δημιουργό «Κραυγή» του Καζαντζάκη, «ένα κομμάτι από τα’ ορατό και αόρατο Σύμπαντο» που παλεύει να εξισορροπήσει «το ακοίμητο, λαγαρό, ανήλεο μυαλό με την φλεγόμενη, γενναία, ανήσυχη καρδιά» ( Ασκητική, 2014, σελ 31)
Και η Όπυ μέχρι το τέλος της ζωής της γοητεύεται και πειραματίζεται από τις μεταλλάξεις των σχημάτων και πολλαπλών εναλλακτικών διαδρομών, τις αντιθέσεις των χρωμάτων, τις εναλλαγές στη φύση, τις υπαρξιακές της αναζητήσεις. Σ’ αυτό το διαρκές ταξίδι, δεν διστάζει προς το τέλος της πορείας της, να χρησιμοποιήσει το video ώστε να προβάλλει εικόνες σ’ ένα διάτρητο, συνεχώς μεταβαλλόμενο, συμμετρικό χώρο, μέσα σε μια μεταβαλλόμενη φύση. Στην τελευταία της έκθεση, το 2000, το video αντικαθίσταται από τον ίδιο τον θεατή καθώς το είδωλό του εμφανίζεται διαδοχικά στα τέσσερα ανοίγματα του έργου, δίνοντας του τη δυνατότητα να παίξει με το έργο , να πειραματισθεί, να αυτοσχεδιάσει. Πρόθεση της Όπυς όπως γράφει είναι να «διαταράξει τη συμμετρία …. Γιατί χωρίς ένστικτο και φαντασία δεν μπορεί να υπάρξει τέχνη» Χωρίς να διαταραχθούν οι κανόνες και η στείρα συμμετρία, δεν υπάρχει δημιουργία, δεν υπάρχει ζωή .
Η μεγάλη αλήθεια της τέχνης της Οπυς Ζούνη, συνίσταται, για να παραφράσω τα λόγια του Pierre Restany ακριβώς σ’ αυτό: στην αναζήτηση διαλεκτικής ισορροπίας μεταξύ του στέρεου, ορθολογικού και δομημένου ασφαλούς περιβάλλοντος και της υπαρξιακής ανάγκης για ελευθερία έκφρασης και συναισθημάτων, για ελεύθερη βούληση και για ανοικτούς ορίζοντες έστω και αν αυτό προϋποθέτει ανατρεπτικές επιλογές και καταιγιστικές αλλαγές.
Είναι αυτή η διάσταση που κάνει το έργο της διαχρονικό και μεγάλο.
Λούκα Τ. Κατσέλη
Leave a Reply